Γιώργος Σεφέρης

Στ? χρόνια των σπουδων του, ?ντας στο ?ξωτερικό, ?χει την ε?καιρία ν? ?ρθει σ? άμεση ?παφη μ? τ? λογοτεχνικ? ρεύματα της ?ποχης. ? Roderick Beaton γράφει σχετικά: «?ς φοιτητης της Νομικης στο Παρίσι, μεταξ? 1918 καί 1924, ? Σεφέρης μελέτησε καί ?μπέδωσε κάθε καινούργιο κίνημα της γαλλικης λογοτεχνίας των πρώτων δεκαετιων του α?ώνα του. Τ? πρωτα του ποιήματα, καί Ένα μεγάλο μέρος των κριτικων καί θεωρητικων προϋποθέσεων τίς ?πο?ες ?πεξεργάστηκε σ? ?λη τη μετέπειτα ζωή του, φέρουν ?μφανως τ? σημάδια της ?νάγνωσης των ?ργων του Paul Valery, του Jules Laforgue, του Paul Claudel, του Andr? Gide, του Leon-Paul Fargue καί του Jean Moreas (πραγματικο ?νομα του ?ωάννη Παπαδιαμαντόπουλου, μ? τον ?πο?ο ? Σεφέρης ?νιωθε, γι? ε?νόητους λόγους, μίαν ?ρισμένη συγγένεια)».(6) Στο Παρίσι θ? τον βρε? καί Η Μικρασιατικη Καταστροφή, Η ?ποία θ? τον ?πηρεάσει βαθύτατα καί θ? παραμείνει χαραγμένη στη μνήμη του:
«... Γιατί ν? μην ?ταν βολετο ν? ε?χα ξεκληριστε? κι? ?γώ, μαζί μ? τ? άλλα τ? παιδι? πο? ξεκληριστήκανε πέρα στο?ς κάμπους της ντροπης, ?πο βλακε?ες ?λιθίων ?γωϊστων... ?λοι μας ε?μαστε μ? δάκρυα στ? μάτια, μ? ε?ναι δυνατον ν? ξαναπέσει Η Σμύρνη στ? χέρια του Τούρκου, το χωράει το κεφάλι ?νθρώπου· τώρα πο? σου γράφω το μισοφέγγαρο ?σως στο κονάκι, καί ? ?λιος βασιλεύει ?συχος σ?ν καί πάντα... Ε?μαι δυστυχισμένος ?δερφή μου...»(7)

Το 1926 ? Γιωργος Σεφέρης θ? ?ρχίσει την διπλωματική του σταδιοδρομία, διοριζόμενος στο ?πουργε?ο ?ξωτερικων ?ς ?κόλουθος. Μέχρι το 1962 πο? συνταξιοδοτε?ται θ? ?πηρετήσει ?ς ?ποπρόξενος καί πρόξενος στο Λονδίνο (1931-1934), στην Κορυτσ? της ?λβανίας (1936-1938), ?ς σύμβουλος τύπου στο ?πουργε?ο ?ξωτερικων. Μετ? την κήρυξη του Β? Παγκοσμίου Πολέμου θ? ?κολουθήσει την ?λληνικη Κυβέρνηση στην Κρήτη, την Α?γυπτο, την Νότια ?φρικη καί την νότια ?ταλία, καί μετ? την ?πελευθέρωση στην ?θήνα ?που καί μένει μέχρι το 1948. Κατόπιν διορίζεται σύμβουλος στίς ?λληνικ?ς Πρεσβε?ες στην άγκυρα καί το Λονδίνο, ?ργότερα πρέσβης στο Λίβανο, τη Συρία, την ?ορδανία καί το ?ράκ, καί τελικ? στο Λονδίνο (1957-1962). (8) ?φότου ?ποσύρεται, ?φοσιώνεται ?λοκληρωτικ? στο λογοτεχνικό του ?ργο, μέχρι το θάνατό του, το 1971, ? ?πο?ος ?ν μέσ? δικτατορίας καί κατόπιν της Δήλωσής του το 1969, ε?χε τον χαρακτήρα ?κδήλωσης ?ναντίον του καθεστωτος των συνταγματαρχων.

Η ποίηση καί το συνολικο πνευματικο ?ργο του Γιώργου Σεφέρη γνώρισε πολλ?ς καί διεθνε?ς διακρίσεις. Τιμήθηκε μ? το «?παθλο Παλαμ?» (1946) καί ?ναγορεύτηκε ?πίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Cambridge (1960). ?κολούθησε το βραβε?ο Foyle στο Λονδίνο (1961) καί το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1963. ?πίσης ?ναγορεύτηκε ?πίτιμος διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1964), στο Πανεπιστήμιο της ?ξφόρδης (1964) καί στο Πανεπιστήμιο Princeton (1965). ?κλέχτηκε ?πίτιμο μέλος της ?μερικανικης ?καδημίας Τεχνων καί ?πιστημων (1966) καί μέλος του Institute of Advanced Studies του Princeton (1968).

Το ?ργο του Γιώργου Σεφέρη

Το πρωτο ?ργο του Γιώργου Σεφέρη ε?ναι, ?πως προαναφέρθηκε, Η συλλογη Στροφη πο? δημοσιεύτηκε το 1931. Η συλλογή του α?τη δημιούργησε ποικίλες ?ντιδράσεις, καθ?ς ?φερνε Έναν ?έρα ?νανέωσης στην ?λληνικη ποίηση. ?κολούθησαν Η Στέρνα (1932) καί τοΜυθιστόρημα (1935). Ένα χρόνο μετ? γράφει την Γυμνοπαιδία, καί το 1938 ?παντώντας στο δοκίμιο του Κωνσταντίνου Τσάτσου(9) δημοσιεύει το Διάλογος πάνω στην ποίηση(10) στο ?πο?ο, μεταξ? άλλων γράφει: «?φορμη των σκέψεων του συνομιλητη μου πάνω στ? ποιητικ? ε?ναι Η «πρωτοποριακη κίνηση στη νεότατη λογοτεχνία μας» ?πως την ?νομάζει. Οι κατηγορίες του ?ναντίον της κίνησης α?της ε?ναι ποικίλες. Δ? θ? τίς ?ξετάσω σ?ν ?περασπιστής: Δ? μ? ?νδιαφέρουν ?διαίτερα οι σχολές. ?λλ? ?πειδη ?τυχε ν? ε?μαι Ένας «?σσων» ποιητής, πο? του ?χουν ?ποδοθε?, σ? διάφορες περιστάσεις, Ένα σωρο ?ντιφατικ?ς ?ναζητήσεις ?ξω ?πο τίς ?σχολίες του, μ? ?νδιαφέρει ?κόμη ? τρόπος πο? το κοινο ?ντικρίζει τ? ?ργα της ποίησης καί πο? διδάσκεται ν? τ? ?ντικρίζει. ?χω τη γνώμη π?ς ? πιο σπουδα?ος τρόπος ν? βοηθήσουν οι θεωρητικοί την κατανόηση της τέχνης, ε?ναι ν? προσπαθήσουν ν? μορφώσουν Ένα κοινο πο? ν? μπορε? ν? ?χει, κάπου-κάπου, στιγμ?ς συναισθηματικης δεκτικότητας, χωρίς προκαταλήψεις, χωρίς τίς διανοητικ?ς ?κε?νες ?ντιδράσεις πο? παρατηρουμε τόσο συχνά, ?χι στο λαό, ?λλ? στίς ?περσυζητητικ?ς καί δημοσιογραφικ? ?ναθρεμμένες ?νώτερες τάξεις μας.»

Το 1940 δημοσιεύονται το Τετράδιο Γυμνασμάτων 1928-1937, καί το Ημερολόγιο Καταστρώματος Α? τ? ?πο?α περιέχουν σημαντικ? ποιήματα, ?πως τ? ποιήματα «του κ. Στρατη Θαλασσινου», καί ? «Βασιλι?ς της ?σίνης» καθ?ς ?πίσης καί μία συλλογη των ?ς τότε δημοσιευμένων ?ργων του μ? τίτλο Ποιήματα Ι. Το 1944 δημοσιεύεται το Ημερολόγιο Καταστρώματος Β? το ?πο?ο γράφτηκε στην Α?γυπτο καί την Νότια ?φρική, ?που ? Σεφέρης ?κολούθησε την ?ξόριστη ?λληνικη κυβέρνηση. ?πως ε?πε καί σ? μία συνέντευξή του, ?ταν τιμήθηκε μ? το Νόμπελ (ιστορία Νεοελληνικης Λογοτεχνίας, 281) ?θελε μόνο ν? μιλήσει Απλά:

Δ? θέλω τίποτε άλλο παρ? ν? μιλήσω Απλά, ν? μου δοθε?
?τούτη Η χάρη.
Γιατί καί το τραγούδι το φορτώσαμε μ? τόσες μουσικ?ς
πο? σιγ?-σιγ? βουλιάζει
καί την τέχνη μας τη στολίσαμε τόσο πολ? πο? φαγώθηκε
?πο τ? μαλάματα το πρόσωπό της
κι ε?ναι καιρος ν? πουμε τ? λιγοστά μας λόγια γιατί Η
ψυχή μας α?ριο κάνει πανιά. (11)

Το Ημερολόγιο Καταστρώματος Β? ?κολουθουν Η τριμερης Κίχλη, (1947) πο? ?πο πολλο?ς θεωρε?ται ?ς Ένα ?πο τ? σημαντικότερα ?ργα του Γιώργου Σεφέρη, καί Η συλλογη ... Κύπρον, ο? μ? ?θέσπισεν... Η ?ποία κυκλοφόρησε το 1955, ?ν μέσ? του Κυπριακου ?γώνα, καί ?ργότερα μετονομάστηκε σ? Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ?. Το 1950 δημοσιεύτηκε Η συλλογη Ποιήματα 1924-1946, πο? ε?ναι μι? ?μπλουτισμένη ?κδοση της πρώτης συλλογης των ?ργων του (Ποιήματα Ι). Η τελευταία συλλογη πο? τύπωσε ? Γιωργος Σεφέρης ?σο ζουσε καί Η ?ποία δημοσιεύτηκε 11 χρόνια μετ? το Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ? ε?ναι τ? Τρία Κρυφ? Ποιήματα(1966). Το κύκνειο άσμα του ποιητη ε?ναι το Τετράδιο Γυμνασμάτων Β?, το ?πο?ο ?κδόθηκε το 1976, μ? ?πιμέλεια του Γ. Π. Σαββίδη, ? ?πο?ος ?χει ?πιμεληθε? καί τίς περισσότερες ?κδόσεις ?ργων του ποιητη.

?κτος ?πο το ποιητικο ?ργο, ? Σεφέρης ?χει κάνει ?ξιολογότατες μεταφράσεις, ?πως την ?ρημη Χώρα (1936) καί το Φονικο στην ?κκλησι? (1963) του Τ. Σ. ?λλιοτ, το ?σμα ?σμάτων (1965), την ?ποκάλυψη του ?ωάννη (1966), τίς ?ντιγραφ?ς (1965, περιέχει ?ργα Ε?ρωπαίων καί ?μερικανων ποιητων ?πως Ezra Pound, Andre Gide, Eluard, Jouve), καί τίς Μεταγραφ?ς (1980, περιέχει κείμενα της ?ρχαίας γραμματείας).
?διαίτερη μνεία πρέπει ν? γίνει γι? τ? δοκίμια του Σεφέρη, στ? ?πο?α ?νέπτυσσε τίς ?πόψεις του γι? τ? σύγχρονά του προβλήματα της γλώσσας καί λογοτεχνίας. ?γραψε γι? τον Κάλβο, τον Δάντη, τον Παλαμ?, τον Σικελιανό, τον Μακρυγιάννη, τον Καβάφη, τον ?λλιοτ. ?κδόθηκαν μ? τον τίτλο Δοκιμ?ς (1944, ?κδοση σ? δυο τόμους το 1974 ?πο τον ?καρο, σ? ?πιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη. ? τρίτος τόμος ?πίσης ?πο τον ?καρο ?κδόθηκε το 1992 μ? ?πιμέλεια Δημ. Δασκαλόπουλου.)
?πίσης, ?πάρχει το προσωπικο Ημερολόγιο του ποιητη, μ? γενικο τίτλο Μέρες το ?πο?ο άρχισε ν? ?κδίδεται το 1975, τέσσερα χρόνια μετ? τον θάνατό του (Α?-Ζ?, 1925-1960. Το 2001 θ? ?κδοθε? ?πο τίς ?κδόσεις ?καρος, ? τελευτα?ος τόμος του Ημερολογίου, Μέρες Η?, ? ?πο?ος καλύπτει την τελευταία δεκαετία της ζωης του, μ? ?πιμέλεια της Κατερίνας Κρίκου-Davis) ?πο το ?πο?ο μπορε? κανείς ν? ?ντλήσει ?ξαιρετικ? ?νδιαφέροντα στοιχε?α τόσο γι? τον ?διο καί το ?ργο του, ?σο καί γι? τίς πολιτικ?ς καί διπλωματικ?ς ?ξελίξεις στην ?λλάδα.
Μετ? τον θάνατό του ?κδόθηκαν ?κόμη οι δυο πρωτοι τόμοι του Πολιτικου Ημερολογίου (?κδόσεις ?καρος, 1979 καί 1985 ?ντίστοιχα) σ? ?πιμέλεια ?λέξανδρου Ξύδη, καί πρόκειται στο σύντομο μέλλον ν? ?κδοθε? καί ? τρίτος τόμος σ? ?πιμέλεια ?λ. Ξύδη καί Δημ. Δασκαλόπουλου.

?κτος ?πο τ? παραπάνω ? Σεφέρης ?γραψε καί το Χειρόγραφο Σεπτέμβρη ?41, καί το μυθιστόρημα Έξι Νύχτες στην ?κρόπολη πο? μολονότι άρχισε ν? γράφεται το 1926-1928 ?κδόθηκε το 1974. Σύντομα δέ, πρόκειται ν? ?κδοθε? καί το Ημιτελ?ς μυθιστόρημα ?Βαρνάβας Καλοστέφανος? σ? ?πιμέλεια Ναταλίας Δεληγιαννάκη.
Το τελευτα?ο τμημα των γραπτων του Σεφέρη ?ποτελουν οι ?λληλογραφίες του, μ? πρώτη ?κδοθε?σα α?την μ? τον Γιωργο Θεοτοκ? (1930-1966). ?κολουθουν (διαδοχικά) οι ?λληλογραφίες μ? τον ?δ. Διαμαντη (Κύπριο ζωγράφο, 1953-1971), μ? τον ?νδρέα Καραντώνη (1931-1960), μ? τη σύζυγό του Μάρω Σεφέρη (Α?τόμος, 1936-1940), μ? τον Ζήσιμο Λορεντζάτο (1948-1968) καί μ? τον Edmund Keely (1951-1971). ?ναμένονται ? δεύτερος τόμος της ?λληλογραφίας μ? την Μάρω Σεφέρη σ? ?πιμέλεια Μαρίας Στασινοπούλου καί α?τη μ? τον Γιωργο Κατσίμπαλη σ? ?πιμέλεια Δημ. Δασκαλόπουλου. Στο ?ρχε?ο Σεφέρη(12) ?πάρχουν ?κόμη ?νέκδοτες ?λληλογραφίες μ? πολλ? πρόσωπα, ?πως ? ?δυσσέας ?λύτης, ? Μανώλης ?νδρόνικος, ? Δημήτρης Μητρόπουλος κ.ά.

«Σήμερα», γράφει ? Δ. Δασκαλόπουλος, «μ? την ?μφάνιση ?δημοσίευτων ?ργων του καί μ? τη συνεχιζόμενη ?κδοση του προσωπικου του Ημερολογίου, μπορουμε ν? ?ποφανθουμε ?τι το βασικο γνώρισμα της ποιητικης, δοκιμιακης καί μεταφραστικης του ?ργασίας ε?ναι Η ?νότητα. Στο πρόσωπό του Η νεοελληνικη γραμματεία ?ναγνωρίζει Έναν ?πο το?ς κλασικούς του α?ώνα μας».(13)

Σεφέρης καί Μουσική

Το κείμενο α?το δ?ν ?πιχειρε? ε?ρεία ?νάλυση καί ?ξέταση της σχέσεως του Σεφέρη μ? τη μουσικη καί την ?ναγνωρισμένη παρουσία της στο ποιητικό του ?ργο. Κάτι τέτοιο θ? ?παιτουσε πολυσέλιδη μελέτη, Η ?ποία δ?ν δύναται ν? παρουσιαστε? δι? α?του του μέσου. ?πιχειρε?ται μία σύντομη παρουσίαση καί σχολιασμος ?ρισμένων ?πόψεων καί γραφων του Σεφέρη γι? τη μουσική.

«?ν ?μουν μουσικος θά ?γραφα μι? μουσικη πο? θ? λεγότανε Το ρολόι καί Η ?ργοναυτικη ?κστρατεία: πέντε Έξι πνευστά, το σιδερένιο τρίγωνο καί τ? κύμβαλα (δ?ν ξέρω τ? σωστά τους ?νόματα). Θά ?ταν Η θάλασσα, τ? κουπιά, καί ? ?χος του ρολογιου θ? ?ρχότανε a contrattempo ν? τ? χαλάσει ?λα. Στο τέλος, μ? μεγάλο κέφι καί ε?χαρίστηση θ? κλειούσανε οι μαυρες Συμπληγάδες ν? τ? κάνουν ?λα κομματάκια κομματάκια σ? χαρτοπόλεμο, καί Η θάλασσα πάλι σ?ν την πρώτη μέρα της δημιουργίας. ?λλ? δ?ν ε?μαι μουσικος καί Η γλωσσα στην κατάσταση πο? ε?μαι ?χε? σ?ν φυματικη καραμούζα». (16 Νοεμβρίου 1931)(14)

Α?τ?ς ε?ναι οι πρωτες φράσεις πο? διαβάζει κανείς στο Ημερολόγιο του Γιώργου Σεφέρη καί οι ?πο?ες ?χουν ?ς θέμα τη μουσική. Οι περισσότερες ?πο α?τ?ς τίς σημειώσεις γράφτηκαν την περίοδο 1931-1934, κατ? τη διάρκεια της ?ποίας, ? Σεφέρης ?ταν ?ποπρόξενος στο Λονδίνο καί ε?χε την ε?καιρία ν? παρακολουθήσει πολλ?ς συναυλίες, ?λλ? καί ν? ?κούσει πολλη μουσική, ?διωτικά, στο «κόκκινο γραμμόφωνό του». Ε?ναι ?ξαιρετικ? ?νδιαφέρουσες οι σημειώσεις α?τές, γιατί μ?ς δίνουν την ε?καιρία ν? ?πιστήσουμε την προσοχή μας σ? μία διαφορετικη καί σχετικ? άγνωστη πλευρ? των ?νδιαφερόντων του. Την περίοδο ?κείνη «κάτι άλλο σημαντικο ε?χε ε?σχωρήσει στη ζωή. Μι? ?ληθινη γυναίκα, μ? μουσικη καλλιέργεια, μ? ε?αισθησία ?ρωτεύθηκε το Γιωργο». (15) Η γυναίκα μ? την ?ποία ?λληλογραφουσε ? Σεφέρης την περίοδο α?τη ε?ναι Η Λουκία Φωτοπούλου, μουσικολόγος καί μουσικοκριτικος (?χει γράψει το βιβλίο Μουσικ?ς Σελίδες, ?κδόσεις ιππαλεκτρυών, 1939). Η γυναίκα α?τή, ?πως φαίνεται ?πο τ? κείμενα καί την ?λληλογραφία του Σεφέρη πρέπει ν? ?παιξε σημαντικο ρόλο στην διαμόρφωση της «μουσικης» άποψής του. Πάντως ?νεξάρτητα ?πο τον ρόλο της Λουκίας Φωτοπούλου στ? «μουσικά» γραπτ? του Σεφέρη, ε?ναι ?νδιαφέρον ν? ?ξετάσει κανείς το?ς στοχασμο?ς καί τ? σχόλια ?νος ?νθρώπου γι? μία τέχνη διαφορετικη ?πο α?την πο? ?πηρετε?, πόσο μ?λλον ?ταν ?πάρχει μία ?ποδεδειγμένη συνάφεια ?νάμεσα στίς δυο α?τ?ς τέχνες (16), συνάφεια την ?ποία καί ? ?διος παραδέχτηκε. (17)

«Τ? ?πόγευμα άκουσα το δεύτερο μέρος της συμφωνίας του Φράνκ, ?κε?νο πο? ?ρχίζει μ? τίς ?ρπες, κι άρχισα Ένα ποίημα πο? λέγεται «Τυφλοί». Ένα κεφάλαιο ?πο το ?ρχόμενο βιβλίο θ? λέγεται «?ντερμέδιο γι? χαμηλ? φωνή». ?τσι ?πηρεάζομαι ?πο τίς μουσικ?ς γιατί βαρέθηκα ν? ?πηρεάζομαι ?πο το?ς λογοτέχνες. Α?ριο θ? πάω ν? ?γοράσω το Φαυνο ? το Valse του Ραβ?λ ? το Bolero. Φαντάζομαι το?ς μελλούμενους κριτικο?ς πο? δ? θ? μπορουν ν? βρουν ποιο?ς ?κλεψα. ?ν ?μουν ?λεύθερος θ? πήγαινα στο Παρίσι ν? σπουδάσω μουσική». (29 Νοέμβρη 1931)

? Σεφέρης τ? χρόνια α?τά, (1931-1934) ?πως προαναφέρθηκε, άκουσε πάρα πολλη καί διαφορετικη μουσική. Bach, Haydn, Beethoven, Brahms, Chopin, Strauss, Ravel, Debussy, Stravinsky καί άλλους. Συναυλίες μ? διευθυντη ?ρχήστρας τον Furtw?ngler, τον Ravel καί τον Schonberg.

?πως καί ? ?διος παραδέχεται στη Λουκία Φωτοπούλου (Δ?ν κάνω το σπουδα?ο, σου το λέω ν? το ξέρεις, ?ταν σου μιλω γι? μουσική, νιώθω π?ς ε?μαι ?γράμματος σ? α?το το κεφάλαιο)(18) δ?ν ?χει ε?δικ?ς μουσικ?ς γνώσεις. Μέσα ?μως ?πο τίς σημειώσεις του ?ποκαλύπτεται Ένας ?κροατης μ? ?νστικτο, πο? ?ντιλαμβάνεται το μεγαλε?ο της μουσικης πο? ?κούει καί προσπαθε? ν? μορφωθε? ?σο μπορε?.

«Ξαναπιάνω ?πο την ?ρχη φράσεις, προσπαθω ν? συνηθίσω τ? α?τί μου ν? ξεχωρίσει τ? διάφορα ?ργανα, ν? παρακολουθε? τί γίνουνται καί πως ?λλάζουν τ? μοτίβα, καί ποι?ν ?νταπόκριση ?χουν τέλος πάντων μ? ?κε?νον το ζωντανο άνθρωπο πο? τ? δημιούγησε καί μ? τη μουσική». (19)

?πο το σύνολο των σημειώσεων του Σεφέρη γι? τη μουσικη προκύπτει ?τι ε?χε διαμορφώσει κάποιες ?πόψεις καί προτιμήσεις. Διακρίνουμε μία ?γάπη στο?ς κλασικο?ς (Bach, Beethoven) καί Έναν ?ντονο θαυμασμο γι? τον Debussy καί τον Stravinsky, ?πως ?πίσης Έναν δισταγμο ?πέναντι στον Wagner καί μία ?ποστροφη γι? τον Strauss. (Dr. Strauss, ?πως ε?ρωνικ? τον ?ποκαλε?.)

?διαίτερα, ?ξίζει κανείς ν? σταθε? στην άποψη του Σεφέρη γι? τη γαλλικη μουσικη της ?ποίας ε?ναι, θ? λέγαμε, κάτι παραπάνω ?πο ?νθερμος ?ποστηρικτης (Franck, Debussy, Ravel). Η πρώτη «μουσική» γραφη στο Ημερολόγιό του ?ναφέρει ?ργα α?των των συνθετων. Δεδομένης της γαλλικης του παιδείας καί των ?ναγνωσμάτων του (Laforgue, Verlaine, Mallarm?, Baudelaire, Valery) ? ?νθουσιασμός του γι? τη γαλλικη μουσικη δ?ν μ?ς ?κπλήττει. Δ?ν πρέπει ?πίσης ν? ξεχν?με ?τι βρισκόμαστε στη δεκαετία του ?30, καί οι συνθέτες α?τοί ?θεωρουντο ?κόμη «σύγχρονοι» (τρόπον τινά) στο?ς μουσικο?ς κύκλους, ?σως μάλιστα ν? μην ε?χαν γίνει ?κόμη ?ποδεκτοί· ε?δικ? στο?ς πιο συντηρητικούς. Ε?ναι λοιπον ?ξιοθαύμαστη Η ε?ρύτητα του πνεύματος πο? διακρίνει τον ποιητη καί Η ικανότητά του ν? δέχεται το καινούργιο, ν? ?ξιολογε?, ν? ?φομοιώνει καί ν? ?κφράζει την άποψή του γι? νέα καί πρωτοποριακ? ?κούσματα (σ? σχέση πάντα μ? την ?ποχή), ?πως το Pr?lude ? L?apr?s-midi d?un faune (20) (1895), τ? Pr?ludes, Livre Ι (1910) γι? πιάνο καί την Sonate (1917) γι? βιολί καί πιάνο του Debussy καθ?ς καί την δεύτερη συμφωνία του Franck, καί ?ργα του Ravel. Τολμω ν? πω, ?τι δ?ν ?πηρχαν πολλοί Έλληνες (μουσικοί ? μή) οι ?πο?οι, ?κε?να τ? χρόνια, θ? μπορουσαν ν? ?φομοιώσουν τέτοια μουσική. Ε?ναι λοιπον άξια παραπάνω ?πο θαυμασμου Η προσπάθεια του Σεφέρη γι? μουσικη μόρφωση καί καλλιέργεια.

Ε?δικ? γι? τον Debussy, ? Σεφέρης ?τρεφε τεράστια ?κτίμηση, ?πως άλλωστε μαρτυρουν οι γραφές του:

«Πηρα σήμερα ?λόκληρο το πρωτο βιβλίο των Pr?ludes του Claude-Achille (Cortot) καί τη Σονάτα του ?διου γι? βιολί καί πιάνο (Cortot -Thibaud). Τ? άκουσα α?τ? τ? κομμάτια δυο τρε?ς φορ?ς καί τώρα ε?μαι ζαλισμένος, ?νυπόστατος καί δυστυχής. Τί θ?ς ν? ?ξίζουν οι προσπάθειές μας ?μα ξέρουμε π?ς ?πηρξαν τέτοιοι άνθρωποι; [...] Τ? ξέρεις ?λα α?τ? τ? Pr?ludes, ε?ναι μαζί δέκατο, Η Cathedrale engloutie. Ε?ναι Ένα πο? λέγεται Voiles. [...] ?μένα μου θυμίζει ?κε?νο του Μαλλαρμέ: La chair est triste, h?las! Κι ?πειτα τί σημασία ?χει τί μου θυμίζει ?ν μ? κάνει ν? νιώθω τί μου λείπει, μολονότι δ?ν μπορω ν? το πω. Ε?ναι Ένα άλλο Des pas sur la neige, πο? φεύγει άπειρα καί ?μως μένει πάντα πολ? κοντ? γι? ν? σου θυμίζει θά ?λεγες μόνο καί μόνο ?τι φεύγει. [...]
Τί ?φερε στη μουσικη α?τος ? άνθρωπος, τί παράθυρα άνοιξε [... ]
Κάτι ?ξερε ? Claude-Achille πο? ?γραφε «musicien Fran?ais» καί ?χι «compositeur» καί ε?ναι μουσικός». [31 Μαΐου 1932](21)

?πο το Ημερολόγιο του ποιητη διαπιστώνουμε ?πίσης ?τι Η μουσικη του Debussy τον ?πηρέασε καί στο ?ργο του· ? ?διος την συνδέει μ? την Στέρνα. (?ν ?πιτύχει καί μ? ?ρέσει, καί ?ν ? Claude-Achille ζουσε καί ?ταν φίλος μου, θ? του τη χάριζα). (22)

Σ? γενικότερες γραμμ?ς διαπιστώνει κανείς ?τι ε?ναι ?ρκετ? τ? κοιν? στοιχε?α, τ? ?πο?α συνδέουν τον Σεφέρη μ? τον Debussy καί α?τ? ε?ναι ? μεγάλος χρόνος προετοιμασίας, Η ?πιδίωξη της ?ρτιότητας, Η λιτότητα της ?κφρασης καί Η ?ποβλητικότητα (23) πο? θ? μπορουσε κανείς ν? ?σχυριστε? ?τι χαρακτηρίζουν το ?ργο τους. ? Σεφέρης δημοσιεύει την πρώτη του συλλογη το 1931, παρόλο πο? ?σχολε?ται μ? τη λογοτεχνία ?πο τ? ?φηβικά του χρόνια. «Η σιωπή του κατ? τη δεκαετία του 1920», γράφει ? Δημήτρης Δασκαλόπουλος, «συνιστ? μία περίοδο παρατεταμένης προετοιμασίας κατ? την ?ποία προσπαθε? ν? ?ρθρώσει τη δική του ποιητικη φωνή, ?πιδιώκοντας μορφικη καί ?κφραστικη ?ρτιότητα».(24) ? Debussy ?πίσης σχεδίαζε την ?περά του Pell?as et Melissande σχεδον δέκα χρόνια, προτου την παρουσιάσει ?λοκληρωμένη καί δ?ν ?ταν γενικ? άνθρωπος πο? ?ξελισσόταν γρήγορα. Δούλευε γι? ?ρκετο καιρο τίς συνθέσεις του, πρίν τίς δημοσιεύσει ?πως καί ? Σεφέρης τ? ποιήματά του. ?πίσης, ?ταν το ?διο ?ξοικειωμένος μ? το?ς γάλλους «συμβολιστές» ποιητ?ς (Baudelaire, Verlaine, Mallarm?). Θ? μπορούσαμε ν? πουμε ?τι ? καθένας ?πο το?ς δυο ξεχωριστ? (καί σ? διαφορετική, ?λλ? ?ρκετ? κοντινή, χρονικά, περίοδο) ?νέπνευσαν την ?νανέωση στίς τέχνες τους.

?κτος ?πο τον Debussy ?ναφέρεται, στ? γραπτ? του Σεφέρη, ? Franck (στον ?πο?ο μαθήτευσε γι? λίγο ? Debussy) καί Η δεύτερη συμφωνία του. Κάτι άλλο γίνεται λοιπον ?δω ?ντιληπτό. ? Franck στο τέλος του 19ου α?ώνα καί ? Debussy στίς ?ρχ?ς του 20ου ε?χαν γίνει ?κφραστ?ς ?νος ρεύματος ?νάντια στον Wagner, ? ?πο?ος τότε κυριαρχουσε. ?σως ε?ναι κάτι παραπάνω ?πο σύμπτωση το γεγονος ?τι ? Σεφέρης, ?ν καί πολ? ?ργότερα, ?κφράζει Έναν σκεπτικισμο ?πέναντι στο ?ργο του Wagner.

«Λοιπον μ? τον Βάγνερ, οι λεπτομέρειες πο? σου ?ναφέρω μ? διώχνουν: ?γκος, σύνθεση των τεχνων, μυθολογία ?πάνθρωπη (γι? μένα τουλάχιστον), πληθος μέσων κτλ». (28 Μαΐου 1932)(25)

Μία άλλη ?διαίτερη σχέση ε?ναι α?τη του Σεφέρη μ? τον Stravinsky. Η πρώτη γραφη του ποιητη γι? τον Stravinsky ?γινε στίς 2 Φεβρουαρίου 1932:

«Χτ?ς πηγα στο κοντσέρτο. Η Τρίτη (Beethoven) [...] καί κυρίως το Καπρίτσιο γι? πιάνο, ?γχορδο κουαρτέτο καί ?ρχήστρα καί Η Συμφωνία των Ψαλμων του Igor [Stravinsky] (στο πιάνο ? ?διος). Τί άνθρωπος καί τί ρυθμός· ?πρεπε ν? ?κούσεις την attaque [...]: μι? κλοτσι? σ? ?λες τίς τρυφερές, Ηδονοπαθε?ς σαχλαμάρες καί στο?ς νυσταλέους βηματισμούς». (26)

?ξίζει ?δω ν? σημειωθε? ?τι το ?ργο α?το γράφτηκε το 1930, καί ? Σεφέρης ?ναφέρεται σ? α?το μόλις δυο χρόνια ?ργότερα, ε?ναι λοιπον ?ναμφισβήτητα Ένα σύγχρονο ?ργο. Το γεγονος α?το ?ποδεικνύει την πραγματικ? στενη σχέση του ποιητη μ? την μουσικη λαμβάνοντας βέβαια ?πόψη, ?τι βρισκόταν στο Λονδίνο καί ε?χε την δυνατότητα ν? ?κούσει ?ργα σ?ν καί α?το σ? συναυλίες καθ?ς καί ν? ?γοράζει ?χογραφήσεις γι? το γραμμόφωνό του. Δ?ν μπορε? ?μως κανείς ν? μην μνημονεύσει τ? σχόλιά του α?τά, καθ?ς ε?ναι πέρα γι? πέρα προφανές, ?διαίτερα γι? Έναν άνθρωπο των καιρων μας, το καταπληκτικό του δεκτικο καί κριτικο πνευμα, ?φου κατ? κάποιο τρόπο προέβλεψε την καθολικη ?ποδοχή, ?χι μόνο του Stravinsky ?λλ? καί του Debussy.
Στη Συμφωνία των Ψαλμων ? ποιητης ?ναφέρεται καί ?ργότερα, στίς 2 ?πριλίου 1933 καί την χαρακτηρίζει σταθμο στην θρησκευτικη μουσική. (27)

? Σεφέρης ?γραψε τον πρόλογο στην ?κδοση του 1970 του βιβλίου του Stravinsky μ? τίτλο Poetics of Music (In the Form of Six Lessons), (28) στον ?πο?ο, μεταξ? άλλων, ?ναφέρεται στην συνεργασία του Stravinsky μ? τον Valery καί στη σημασία καί το κύρος πο? ε?χε (? Valery) γι? τον ποιητη ?πο τ? χρόνια των σπουδων του.(29) ?κφράζει ?πίσης μέσ? του προλόγου α?του τον ?πόλυτο θαυμασμό του:

«[...] ?χει ?πιβληθε? σ?ν Ένας μεγάλος άρχοντας της μουσικης, παράλληλα μ? τον άλλο στυλοβάτη της ?ποχης μας τον Πικάσσο. Τ? ?ργα, οι ?κφράσεις των δυο α?των ?νθρώπων ?χουν σφραγίσει τον α?ώνα μας[...]»(30)

? ?διος ? Stravinsky ?ναφέρεται στίς διαλέξεις του καί στον Baudelaire (σέλ. 65) καί στον Gide (σελ. 79), των ?ποίων τ? ?ργα ?πηρέασαν σ? κάποιο βαθμο την ποιητική του ?ξελικτικη πορεία.

Κοινο χαρακτηριστικο στίς γραφ?ς γι? τον Debussy καί τον Stravinsky ε?ναι ?τι ? Σεφέρης ?ναφέρεται σ? α?το?ς χρησιμοποιώντας τ? μικρά τους ?νόματα, κάτι πο? δείχνει πιστεύω, την ο?κειότητα πο? α?σθανόταν ?πέναντι σ? α?το?ς διαμέσου της μουσικης τους.

? Σεφέρης ?τρεφε ?πίσης ?κτίμηση καί θαυμασμο καί γι? το?ς κλασσικο?ς (Bach, Beethoven, Haydn), στο?ς ?ποίους «μυήθηκε» λίγο ?ργότερα ?πο ?τι στην γαλλικη μουσική. [...] κάποιο συγκεκριμένο μουσικο ?ργο ?πηρξε γι? ?ρισμένα ποιήματα θεματικο ?ρέθισμα, ?φορμη ? ?ναφορά, ?πως π. χ. γι? την «Canzona» ? το «ΣΤ?» του Μυθιστορήματος, πο? ?χουν καί τ? δυο τέτοιας μορφης συνδέσεις μ? την «Canzona di ringraziamento», το ?ργο μέρος ?πο το 15ο Κουαρτέτο ?γχόρδων του Μπετόβεν. (31)

«?χω τώρα τελευτα?α το Κοντσέρτο του Βραδεμβούργου ?ρ. 3 καί το Κουαρτέτο 132, ?κε?νο μ? την περίφημη Canzona di ringraziamento "ιερο τραγούδι ε?γνωμοσύνης, ?νος πο? γιατρεύτηκε, στο Θεό, σ? λυδικο τρόπο". Τ? ?χω χαμένα, γνώρισα τόσους πο? ?ταν ?μπειροι στη μουσική, δ? βρέθηκε Ένας ν? μου πε? π?ς κάποτε ? Μπετόβεν ε?χε ?κφράσει μ? Έναν τόσο χειροπιαστο τρόπο την ?ριμότητα του ?νθρώπου μπροστ? στο θάνατο, την ?λευθέρωση ?πο το θάνατο μ? τόσο ?νθρώπινο τρόπο. ?τι ? Μπ?χ ε?ναι ?σως ? μόνος πο? ?πάρχει πο? ν? μην ε?ναι ο?τε cerebral, ο?τε sensuel, ο?τε sentimental, ο?τε romantique, ο?τε classique, ο?τε precieux, ο?τε naturel, ο?τε prime-sautier, ο?τε τίποτα ?πο δαυτα- κανένας χαρακτηρισμός: ε?ναι ? γυμνος άνθρωπος, πλέριος, ζυγισμένος, χωρίς καμι? γωνιά, πο? μ?ς μοιάζει ? πο? δ?ν μ?ς μοιάζει, κι ?μως ξέρουμε π?ς ε?ναι α?τος πλέριος καί ?ληθινός». (32)

Γι? περισσότερες σχετικ?ς πληροφορίες, καί ?διαίτερα γι? τον Bach (καί τον Σεφέρη) ?πάρχει το άρθρο του Χ. Ξανθουδάκη στο περιοδικο "Μουσικος Λόγος 2" (Φθινόπωρο 2000).

Συμπερασματικ? θ? μπορούσαμε ν? πουμε ?τι Η μουσικη κατε?χε μία ?ξέχουσα θέση στη ζωη του ποιητη καί ?χι μόνο ?ς μι? άλλη τέχνη, την ?ποία προσπαθε? ν? κατανοήσει καί πάνω σ? α?την ν? μορφωθε?. ? Δ. Ν. Μαρωνίτης ?χει χρησιμοποιήσει την ?κφραση «δεύτερη παιδεία», Η ?ποία, χρονικ? (1931-1933), συμπίπτει μ? την δημοσίευση της πρώτης του συλλογης καί παίζει σημαντικο ρόλο τόσο στην διαμόρφωση της ποιητικης του γλώσσας ?σο καί στην ?λη πορεία του σεφερικου ?ργου μ? κύριο άξονα Ένα κοινο γι? ?κε?νον χαρακτηριστικο των δυο τεχνων: το στόλισμα καί την κατεργασία της σιωπης. (33)

?νδεικτικη Βιβλιογραφία

• ?ργυρίου, ?λέκος, Δεκαεπτ? Κείμενα γι? τον Γ. Σεφέρη (?θήνα: Καστανιώτης, 1986)
• Βαγεν?ς, Νάσος, ? ποιητης καί ? χορευτής. Μι? ?ξέταση της ποιητικης καί της ποίησης του Σεφέρη (?θήνα: Κέδρος, 1979)
• Δασκαλόπουλος, Δημήτρης, ?ργογραφία Σεφέρη 1931-1979 (?θήνα: ?λιά, 1979)
• Διαβάζω, τεύχη 142 (1986), 410 (2000)
• Καραντώνης, ?νδρέας, ? ποιητης Γιωργος Σεφέρης (?θήνα: Παπαδήμας 1931 πολλ?ς ?πανεκδόσεις)
• Μαρωνίτης, Δημήτρης, Η Ποίηση του Γ. Σεφέρη (?θήνα: ?ρμης 1984)
  Ξανθουδάκης, Χάρης, ? J.S. Bach μ? τον τρόπο του Γ. Σεφέρη, Μουσικος Λόγος 2 (φθινόπωρο 2000 - ?πο ?κδοση)
• ? Σεφέρης γι? τη Μουσική: ?νέκδοτα Κείμενα (?θήνα: Λέσχη του Δίσκου, 1975)
• ? Σεφέρης στην Πύλη της ?μμοχώστου. Πρόλογος του Προέδρου της Κυπριακης δημοκρατίας Σπύρου Κυπριανου. ?πτ? ?μιλίες: Δ. Ν. Μαρωνίτης, Σάββας Παύλου, Μιχάλης Πιερης, Κώστας Προύσης, Γ. Π. Σαββίδης, Νάτια Χαραλαμπίδου, Νίκος Χριστοδούλου (?θήνα: Μορφωτικο ?δρυμα ?θνικης Τραπέζης, 1987)
• Πολίτης, Λίνος, ιστορία της Νεοελληνικης Λογοτεχνίας, (?θήνα: Μορφωτικο ?δρυμα ?θνικης τραπέζης, 1998)
• Σεφέρης, Γιωργος, Δοκιμ?ς τ. Α? (?θήνα: ?καρος, 1999)
• Σεφέρης, Γιωργος, Δοκιμ?ς τ. Β? (?θήνα: ?καρος, 1999)
• Σεφέρης, Γιωργος, Δοκιμ?ς τ. Γ? (?θήνα: ?καρος, 1984)
• Σεφέρης, Γιωργος, Μέρες Α? 1925-1931 (?θήνα: ?καρος 1984)
• Σεφέρης, Γιωργος, Μέρες Β? 1931-1934 (?θήνα: ?καρος 1984)
• Σεφέρης, Γιωργος, Μέρες Γ? 1934-1940 (?θήνα: ?καρος 1977)
• Σεφέρης, Γιωργος, Μέρες Δ? 1940-1944 (?θήνα: ?καρος 1977)
• Σεφέρης, Γιωργος, Ποιήματα (?θήνα: ?καρος, 2000)
• Γιώργος Σεφέρης. φιλολογικ?ς καί ?ρμηνευτικ?ς Προσεγγίσεις. Δοκίμια ε?ς μνήμην Γ. Π. Σαββίδη (?θήνα: Πατάκης, 1997)
• Σεφέρης, Γιωργος καί Κωνσταντ?νος Τσάτσος, Ένας διάλογος γι? την ποίηση (?θήνα: ?ρμης, 1988)
• Τσάτσου, ?ωάννα, ? ?δερφός μου Γιωργος Σεφέρης (?θήνα: ?στία, 1973)
• Vitti, Mario, Φθορ? καί Λόγος. Ε?σαγωγη στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη (?θήνα: ?στία, 1978)
• Σελίδες στο Internet
  http://www. nobelprizes.com
  http://nobelprize. org/literature/laureates/1963/index.html
  http://www.bbc.co.uk/greek/seferis. shtml
  
  
• ?ουλία Λαζαρίδου-?λμαλόγλου

Σημειώσεις

1. ιστορία της ?λληνικης Λογοτεχνίας, 280
2. ? ?δερφός μου Γιωργος Σεφέρης, 19
3. ?π. άν., 21
4. ?π. άν., 36
5. ?π. άν., 43
6. Roderick Beaton, Γιωργος Σεφέρης: Μι? Ε?σαγωγη (Διαβάζω 410, 96-98)
7. ? ?δερφός μου Γιωργος Σεφέρης, 172
8. βλ. άρθρο του Γιώργου Γεωργη στην ?φημερίδα Τ? Νέα (Πρόσωπα 21ος α?ώνας, 5/2/2000). ?νδεικτικ? παραθέτω το παρακάτω ?πόσπασμα: «? Γιωργος Στυλιανου Σεφεριάδης δ?ν ε?ναι μόνο Ένας μεγάλος νεοέλληνας ποητής. ?πηρξε Ένας ?ξαίρετος διπλωμάτης, πο? δ?ν ε?χε λαμπρη καριέρα. Το διπλωματικο κατεστημένο του ?πουργείου ?ξωτερικων, συντηρητικο καί φιλοβασιλικο στην πλειοψηφία του, ?νέχθηκε Απλως τον ποιητη Γιωργο Σεφέρη, ?λλ? συστηματικ? μείωνε καί ?μαύρωνε τον διπλωμάτη Γ. Σεφεριάδη, Έναν φιλελεύθερο βενιζελικό, προοδευτικό, πο? στ? χρόνια της Μέσης ?νατολης συνεργάστηκε μ? τ? ?ντιστασιακ? σωματε?α του Καΐρου, ?ταν φίλος του Γιώργου Καρτάλη καί του ?θνάρχη Μακαρίου Γ?. «άκων ?κανε το διπλωμάτη» ?ποστηρίζει ? άγγελος Βλάχος, ?νω ? ?διος ? Σεφέρης ?πιμένει στο Ημερολόγιό του: «Δ?ν ε?μαι ?διάφορος γι? τη δουλειά μου, ?λλ? μ? ?ηδιάζει Η ?τμόσφαιρα της δουλει?ς μου»«.
9. Κ. Τσάτσος, Πρίν ?πο το ξεκίνημα, Προπύλαια (?πρίλης 1938). Μ? ?φορμη το δοκίμιο α?το ξεκίνησε μία τρόπον τινά, δημόσια συζήτηση Σεφέρη-Τσάτσου μ? θέμα την νεοελληνικη ποίηση. (Γ. Σεφέρης - Κ. Τσάτσος, Ένας διάλογος γι? την ποίηση - Νέα ?λληνικη Βιβλιοθήκη)
10. Σεφέρης, Γιωργος, Διάλογος πάνω στην ποίηση, Νέα Γράμματα (Α?γουστος 1938)
11. ?πόσπασμα ?πο το ποίημα «Ένας Γέροντας στην ?κροποταμιά» (?φιερωμένο στον Νάνη Παναγιωτόπουλο) πο? ?νήκει στην συλλογη Ημερολόγιο Καταστρώματος Β?.
12. Οι ?κόλουθοι φορε?ς ?χουν μέρη του ?ρχείου Σεφέρη: Γεννάδειος Βιβλιοθήκη (χειρόγραφα καί ?πιστολές), Μορφωτικο ?δρυμα ?θνικης Τραπέζης (φωτογραφίες), Βικελαία Βιβλιοθήκη Ηρακλείου (βιβλία). Οι πρωτες ?κδόσεις των ?ργων του ?χουν παραμείνει στο σπίτι του, στην ?δο άγρας 20.
13. βλ. λημμα « Σεφέρης» στο Παγκόσμιο Βιογραφικο Λεξικό, 247
14. Μέρες Β? 1931-1934
15. Ι. Τσάτσου, ? ?δερφός μου Γιωργος Σεφέρης, 262
16. Στο βιβλίο της Λουκίας Φωτοπούλου Μουσικ?ς Σελίδες, ?που περιλαμβάνεται ?μιλία της γι? τον Debussy, ?ναφέρεται γι? την συνάφεια των δυο τεχνων (18-19): «Η μι? τέχνη δανείζεται ?πο την άλλη. Η μι? τέχνη συμπληρώνει την άλλη. «Τ? ?ρώματα, τ? χρώματα κι οι ?χοι ?νταποκρίνονται». ? στίχος α?τος του Baudelaire ε?χε βασανίσει την ?ποχη ?κείνη ?λους το?ς καλλιτέχνες πο? προσπαθουσαν ν? πλουτίσουν τ? ?κφραστικ? το?ς μέσα. ?τσι βλέπομε τον Verlaine ν? γυρεύη «μουσικη πάνω ?π? ?λα», τον Mallarm? ν? ?γωνίζεται ?λη του τη ζωη ν? διατυπώση μία νέα ποιητικη παρακολουθώντας τίς συναυλίες, καί τέλος τον Debussy ν? ζητάη ν? δώσει στον ?χο τ? χρώματα μι?ς πλούσιας παλέττας. ?λλ? ?πο μίαν άλλη άποψη Η ?νάμιξη α?τη των τεχνων ε?χε Ένα σημαντικο ?ποτέλεσμα: βοήθησε την κάθε τέχνη ν? βρη τον ?αυτό της».
17. Μέρες Α?
18. Μέρες Β?, 67
19. ?π. άν.
20. «In the words of Boulez, ?just as modern poetry surely took root in certain of Baudelaire?s poems, so one is justified in saying that modern music was awakened by L? apr?s-midi d? un faune?. « (New Grove Dictionary of Music and Musicians 5, « Debussy», 297
21. Μέρες Β?, 71-73
22. ?π. άν., 41
23. Η Λουκία Φωτοπούλου γράφει ?τι «? Debussy ?νήκει στην καλλιτεχνικη α?τη γενε? Η ?ποία ?ριξε κάτω το περιττό, τη φλυαρία γι? την ?πόλαυση του λόγου. Τ? μέσα ?κφράσεως διαλέγονται, οι λεπτομέρειες βαραίνουν. Μέσα ?ποβολης καί ?χι περιγραφές, α?τη ε?ναι Η βάση της μουσικης του Debussy. « (Μουσικ?ς Σελίδες, 21) ? συσχετισμος α?τος ?ναφέρεται ?πίσης στην μελέτη του Χάρη Ξανθουδάκη ? J. S. Bach μ? τον τρόπο του Γ. Σεφέρη. (?πο δημοσίευση στο περιοδικο Μουσικος λόγος 2 (φθινόπωρο 2000)
24. βλ. λημμα «Σεφέρης» στο Παγκόσμιο Βιογραφικο Λεξικό, 246
25. Μέρες Β?, 67
26. ?π. άν., 36
27. ?π. άν., 119
28. Igor Stravinsky, Poetics of Music In the Form of Six Lessons, Harvard University Press, 1970
29. Δοκιμές, τ. Β?, 307
30. ?π. άν., 309
31. N. Χριστοδούλου, «? Μουσικος Σεφέρης», στο: ? Σεφέρης στην Πύλη της ?μμοχώστου, 109
32. Μέρες Β?, 67
33. α) Μέρες Β?, 73, β) Δοκιμές, τ. Α?, 33-34

Πηγές¨http://users.uoa.gr